Barefoot, o co w tym chodzi? Poznaj sztukę chodzenia boso.

Bose chodzenie przynosi sporo korzyści, pozwala na kształtowanie stopy poprzez naturalny kontakt z podłożem. Zauważyli to niektórzy producenci butów, którzy podjęli się próby produkcji obuwia dopasowanego do naturalnego kształtu stóp. Ich praca oraz aprobata ze strony świata nauki pozwalają rozpowszechniać wiedzę na temat idei barefoot. Dlaczego to tak istotne?

Może się nam wydawać, że producenci butów robią wszystko by buty w których chodzimy były jak najlepsze dla naszych stóp, lecz rzeczywistość jest bardziej ponura. Większość dzisiejszych butów nie jest dopasowanych do naturalnego kształtu ludzkiej stopy i to niedopasowanie może powodować poważne problemy niezależnie od tego, czy zdajemy sobie z tego sprawę, czy nie. W tym artykule chcemy wyjaśnić na czym polega i dlaczego powstała idea barefoot, która staje się światowym trendem. Na Zachodzie jak i na świecie idea Barefoot jest wspierana przez lekarzy i fizjoterapeutów dzięki czemu zyskuje coraz więcej zwolenników. To sprawia, że badań naukowych na temat znaczenia chodzenia boso oraz wpływu na rozwój biomechaniki ciała, ciągle przybywa, aczkolwiek ten temat jest badany od dawna.

Więc czym jest idea barefoot? Dlaczego jest tak istotna i dlaczego najlepiej zacząć chodzić boso lub założyć “bose buty” jak najszybciej? Dowiesz się w tym artykule.

Czym jest barefoot?

Barefoot - to poparta dowodami naukowymi idea chodzenia boso, wynikająca bezpośrednio z faktu iż ewolucyjnie nasze stopy zostały zaprojektowane tak, aby mogły wchodzić w interakcje z podłożem. Kiedy stoimy - stopy stają się fundamentem naszego ciała. Jeśli któryś z elementów stopy jest mechanicznie dysfunkcyjny - będzie to miało efekt domina w górę ciała. Chodzenie boso sprawia, że stopa rozwija się prawidłowo tzn zachowuje naturalny kształt, a jej mięśnie są silne i stabilne zarówno kiedy stoimy wyprostowani, jak i w trakcie biegania. Stopa jest skonstruowana tak, by przyjmować i amortyzować lądowanie na podłożu podczas różnych aktywności. Obuwie typu barefoot zapewnia maksymalnie możliwe poczucie chodzenia boso, zapewniając jednocześnie ochronę podeszwy stopy przed uszkodzeniami. Buty typu barefoot często są nazywane butami minimalistycznymi ponieważ uznaje się, że minimalizują zmiany w naturalnym ruchu człowieka.

Barefoot rzuca nowe światło na współczesne problemy z aktywnością oraz deformacją stóp

Około 95% ludzi rodzi się ze zdrowymi stopami^[1], ale wpychanie przez całe życie stóp do nieodpowiednich butów doprowadziło do tego, że ich sprawność znacząco się pogorsza. Badania wykonane przez Amerykańskie Towarzystwo Podiatryczne (APMA) potwierdzają, że 77% Amerykanów odczuwa znaczny ból stóp^[2]. Większość z nas (ludzi mieszkających w miastach), ma stopy nienaturalnie wygięte przez mało elastyczne, a przede wszystkim nie dopasowane do kształtu stóp obuwie. Właśnie taka konstrukcja jest przyczyną nagminnie pojawiającego się bólu stóp wśród ludzi noszących buty i innych powikłań.

Naukowcy coraz częściej mówią, że najlepszą terapią dla stóp jest chodzenie boso. Jednak ten fakt nie jest już tak szeroko rozpowszechniany. Musimy pamiętać, że siedzący styl życia ma również zły wpływ na nasze ciało. Te informacje mogą mocno dać do myślenia, tym bardziej, że około 2 miliony przedwczesnych zgonów rocznie przypisuje się brakowi aktywności fizycznej^[3]. Światowa Organizacja Zdrowia wydała surowe ostrzeżenie, że od 60 do 85% ludzi na całym świecie prowadzi siedzący tryb życia i jest to kluczowy czynnik przyczyniający się do większości z 10 głównych przyczyn zgonów w krajach rozwiniętych. Prowadzenie siedzącego trybu życia prowadzi do otyłości, chorób układu krążenia, nadciśnienia, udaru mózgu, cukrzycy typu 2, zespołu metabolicznego, raka jelita grubego, raka piersi i depresji. Na domiar złego około 80% młodzieży również nie jest wystarczająco aktywna^[4]. Czas zacząć myśleć o zwiększeniu aktywności, ale wcześniej warto pomyśleć o stopach bo przecież są dla nas kluczowe w trakcie wykonywania niemalże każdej czynności ruchowej.

Idea barefoot znana naszym przodkom

Już starożytni greccy filozofowie opisywali, jak źle dopasowane sandały doprowadzają do “chorób” stóp. Na pierwszy rzut oka sztuka starożytnej Grecji ukazuje chodzenie boso jako coś naturalnie występującego w tamtych czasach. Obuwie - głównie sandały istniało w Grecji. Prawdopodobnie było bardziej popularne lub powszechne niż wskazują na to dzieła artystyczne. Jednak nie sposób powiedzieć, jak powszechne były bose stopy w codziennym ruchu. Podczas gdy wśród osób nieaktywnych fizycznie lub umiarkowanie aktywnych zawodowo sandały były powszechnie używane, wojskowi w trakcie walki lub jakiejkolwiek aktywności fizycznej nie nosili obuwia.

Nawet w traktacie - Ustrój Polityczny Sparty^[5]istniały zapisy: "Zamiast zmiękczyć stopy chłopców sandałami, zażądał od nich, aby utwardzili sobie stopy, idąc bez butów. Wierzył, że jeśli ten nawyk będzie kultywowany, łatwiej będzie im wspinać się na wzgórza i zjeżdżać po stromych zboczach z mniejszym niebezpieczeństwem, a młodzieniec, który przyzwyczai się do chodzenia boso, będzie skakał i biegał sprawniej niż chłopiec w sandałach."

Naukowcy z uniwersytetu w Johannesburgu w RPA porównali stopy współczesnych ludzi z różnych populacji do stóp 2.000-letnich szkieletów i doszli do wniosku, że przed pojawieniem się obuwia ludzie mieli zdrowsze, silniejsze stopy^[6]. W innym badaniu porównano stopy południowoafrykańskich i niemieckich dzieci i stwierdzono, że te które regularnie chodziły boso (głównie dzieci z RPA), miały zdrowsze stopy od niemieckich dzieci, które w większości przez całe dotychczasowe życie nosiły buty. Dzieci, które chodziły boso miały również rzadziej problem z utrzymującym się płaskostopiem i zdeformowanym dużym palcem u stóp, a także bardziej elastyczne i giętkie stopy^[7][8]. Nawet w latach osiemdziesiątych XIX wieku europejscy lekarze i naukowcy publikowali badania dotyczące problemów jakie wywołuje obuwie m.in. artykuł pod wiele mówiącym tytułem "Why the shoe pinches?"^[9] (“Dlaczego but szczypie?”) autorstwa Georga Hermann von Meyer.

W 1895 r. w badaniach "A study of the weak foot" ("Badanie słabej stopy"), ukazano jak noszone przez nas buty wpływają bezpośrednio na zdolność do poruszania się^[10].

Podczas gdy w 1905 r. dr Philip Hoffman napisał pracę ukazującą, jak tradycyjne buty deformują stopy^[11]. Za grupę badawczą wybrał mieszkańców brytyjskiej wyspy Św.Heleny gdzie połowa ludności nosiła buty, a druga nie.

Doszedł do wniosku, że istnieje bezpośredni związek między liczbą lat noszenia butów, a stopniem zniekształcenia dużego palca - prowadzącym do powstawania haluksów^[12].

W połowie ubiegłego wieku znany doktor podologii William Rossi, głośno omawiał problemy związane z brakiem odpowiedniego obuwia na rynku. Wskazywał w swoim artykule^[13] przykłady, które potwierdzały, że ówcześnie produkowane buty nie nadają się na ludzkie stopy. W wyczerpujący sposób opisał mity dotyczące obuwia, które są powielane od pokoleń, a z punktu widzenia nauki są uznawane za szkodliwe.

W swoim artykule - “Dlaczego buty sprawiają, że "normalny" chód staje się niemożliwy”^[14] doktor Rossi pisał: "4 miliony lat zajęło rozwinięcie konstrukcji unikalnej ludzkiej stopy i naszego charakterystycznego sposobu poruszania się. Za pomocą jednego niedbale zaprojektowanego instrumentu - butów, wypaczyliśmy czystą anatomiczną formę ludzkiego chodu, utrudniając jego inżynierską skuteczność, nękając go napięciami i stresami oraz odmawiając mu jego naturalnej formy i łatwości poruszania się od stóp do głów". Na naszym bosym blogu możecie zapoznać się mitami opracowanymi przez doktora W. Rossi i dowiedzieć się dlaczego ich powielanie wpływa niekorzystnie na ludzką stopę.

Poznaj korzyści z chodzenia boso

1. Pozwalamy naszym stopom na swobodny, naturalny ruch.

Nasze stopy są pełne zakończeń nerwowych, które tworzą istotną sensoryczną pętlę zwrotną łączącą mózg ze stopami i resztą ciała. Utrzymanie tego systemu stanowi podstawę zdrowego, aktywnego ruchu. Sztywne, mało elastyczne obuwie zaburza ten rytm, jednocześnie uniemożliwiając łączeniu się stóp z ziemią, po której chodzimy, co destrukcyjnie wpływa na doznania jakie otrzymujemy i zaburza impulsy połączeń nerwowych, które są bezpośrednio powiązane z najważniejszymi narządami. Buty typu barefoot zapewniają stopom środowisko zbliżone do poczucia chodzenia boso. Jednak musimy pamiętać, że nic nie zastąpi kontaktu bosej stopy z podłożem, więc jeśli tylko macie taką możliwość - ściągnijcie swoje buty.

2. Budujemy silny fundament dla naszego ciała.

Jak wspominaliśmy badania wykazały, że dzieci, które dorastają w dużej mierze bez obuwia, mają silniejsze stopy, mniej urazów i rzadziej problemy z utrzymującym się płaskostopiem. W przypadku bosych stóp i kostek, ich mięśnie stale pracują, stają się silne i elastyczne. Duży palec staje się prosty i mocny, staje się kotwicą i punktem obrotu dla całego ruchu ciała, tak jak powinien. To buduje fundament dla zdrowego ciała na całe życie, włączając w to umiejętności takie jak utrzymanie odpowiedniej postawy ciała czy pozostania w głębokim przysiadzie, który jest wielkim znakiem fizyczności i elastyczności.

3. Rozwijamy świadomość ciała.

Rozwijamy u dzieci cechy, które między innymi odpowiadają za świadomość ciała w otoczeniu. Bycie boso pomaga dzieciom doskonalić zręczność oraz równowagę całego ciała co przekłada się na sposób poruszania się i odpowiednią postawę. W naszym coraz bardziej oderwanym świecie, trzymanie stóp na ziemi wśród przyrody nie jest drobnostką.

Warto wiedzieć: Słyszałeś o witaminie G? Jej nazwa pochodzi od pierwszej litery angielskiego słowa grounding co oznacza “uziemienie”. Nasz system nerwowy, bicie serca i mózg funkcjonują dzięki impulsom elektrycznym. Kiedy którykolwiek z tych naturalnych impulsów zostaje zakłócony, cierpi system komunikacji twojego ciała. Chodzenie boso zapewnia kontakt podłożem poprzez który otrzymujemy uziemiające elektrony naładowane ujemnie. Te elektrony mogą działać jak przeciwutleniacze. Główną ich zaletą poza działaniem przeciwstarzeniowym, jest ich zdolność do redukcji stanu zapalnego. Najlepszym i najłatwiejszym sposobem na uzyskanie dziennej dawki witaminy G jest chodzenie boso po trawie, piasku, błocie, a nawet betonie, przez 20-40 minut dziennie.

“Normalne” buty a buty barefoot.

Współcześnie “normalne”, modne buty dla dzieci są zazwyczaj sztywne i na tyle wąskie, że mogą znacznie przyczynić się do deformacji stopy w miarę wzrostu. Sztywne buty uniemożliwiają naturalny ruch stopy oraz wysyłanie ważnych informacji sensorycznych jakie przekazują nasze stopy do mózgu za pomocą setek tysięcy zakończeń nerwowych. Za wąskie buty zakłócają ruch i równowagę całego ciała ponadto zgniatają stopę tak, że jej mięśnie nie mogą rosnąć silne, szerokie i elastyczne, podczas gdy zwężane noski ściskają palce. Ma to wpływ zwłaszcza na duży palec u stopy, który musi być prosty i mocny, aby mógł być kotwicą i punktem obrotu dla ruchu całego ciała. Bardzo istotna jest również podeszwa, która powinna być płaska na całej długości tj. od pięty aż po zakończenia palców.

Noszenie butów z podparciem pięty lub takich w których pięta i palce są nienaturalnie wygięte do góry przez co nie mają kontaktu z podłożem prowadzi do zaburzeń postawy ciała oraz zakłóca naturalną równowagę i proces chodzenia dzieci. Stopy, na które zakładane są takie buty, będą w przyszłości wykazywały anatomiczne oraz funkcjonalne nieprawidłowości – na podobieństwo młodego drzewa, które zasadzono na pochyłym stoku. Nie obiecujemy, że dzięki butom typu barefoot dzieci będą miały proste kręgosłupy, zdrowe kolana, biodra oraz nigdy nie będą musiały odwiedzić fizjoterapeuty. Bo choć te pierwsze buty są niezwykle ważne, to badania wskazują, że nie tylko one mają znaczenie dla rozwoju motorycznego i zdrowia człowieka. Ważne są również każde kolejne. Stopa kształtuje się do 18-21-ego roku życia, a efekty źle dobranych butów towarzyszą człowiekowi przez całe życie. Nadszedł więc czas aby na poważnie zastanowić się nad stopami naszych dzieci.

Uwolnij swoje stopy i złap naturalną stabilizację. To podstawa.

Duży palec jest nie bez powodu DUŻY, jest czterokrotnie grubszy i gęstszy od naszych pozostałych palców i dosłownie odgrywa kluczową rolę dla zdrowego ruchu i zachowania równowagi. Żeby tak mogło być, buty powinny mieć kilka podstawowych cech, które zapewnią komfort nie tylko palcom ale całym stopom.

Warto wiedzieć: Dziesięcioletnie badania przeprowadzone przez Uniwersytet w Bournemouth wykazały, że trzymanie butów poza klasą pomogło dzieciom bardziej się skoncentrować, lepiej się zachowywać i osiągać lepsze wyniki w nauce^[16].

Cechy butów typu barefoot.

• Szerokie.
  Stopy pracują najlepiej (jeśli nie boso), gdy są w butach odpowiednich do swojego kształtu. Buty muszą być wystarczająco szerokie aby zapewnić odpowiednią ilość miejsca na swobodny ruch wszystkich palców u stóp, a co za tym idzie w celu zapewnienia niezbędnego szerokiego podparcia. Buty typu barefoot podążają za naturalnym kształtem stopy, upewniając się, że palce u stóp nie są zgniatane. Dzięki temu z każdym krokiem mogą się rozprostować, co pomaga stworzyć silny fundament zdrowego ruchu całego ciała i sprawia że nie czujemy bólu związanego ze ściśnięciem krawędzi stóp.
• Lekkie i cienkie.
  Tak jak nasze dłonie - stopy są stworzone do odczuwania! W bosych butach stosuje się możliwie maksymalnie cienką (ale bardzo wytrzymałą i odporną na przebicie) podeszwę, zaprojektowaną tak, aby odczucia z ich noszenia przypominały chodzenie boso. Kiedy stosujemy zbyt sztywne buty, dodatkowo amortyzowane np. wkładkami (głównie u dzieci) ograniczamy przepływ ważnych informacji sensorycznych przekazywanych bezpośrednio do mózgu, a które w znaczący sposób poprawiają jakość naszego chodu.

• Elastyczne.
  Buty, które można bez wysiłku wygiąć w każdą stronę (zrolować) za pomocą jednej dłoni pozwalają swobodnie zginać się wszystkim 26 kościom, setkom mięśni, więzadeł i ścięgien. Każda z naszych stóp pochłania około 640 ton nacisku dziennie. Zdolność organizmu do efektywnego rozłożenia takiego nacisku ma ogromne znaczenie, na szczęście zdrowa stopa posiada wbudowane mechanizmy, które z każdym krokiem magazynują i uwalniają energię. U osób, które dorastają głównie boso, wykazano, że mają silniejsze, zdrowsze stopy, a także prezentują mniej przypadków płaskostopia. Dzieci, które dorastają w dużej mierze niesfornie, mają również lepsze zdolności koordynacyjne i ruchowe niż ich obuci koledzy^[17].
• Z podeszwą ZERO-DROP.
  Różnica wysokości pomiędzy piętą a palcami wynosi zero, podeszwa na całej długości jest płaska i równa. Oznacza to, że cała stopa płasko przylega do podłoża, tak samo jak przy chodzeniu boso. W ten sposób odciążamy dolną część pleców i pozwalamy na znacznie zdrowszy chód od śródstopia do przedniej części stopy. Częste noszenie butów z podwyższoną piętą może uszkodzić i skrócić ścięgno Achillesa, co bezpośrednio wpływa na całą postawę ciała. Natomiast nienaturalne uniesienie podeszwy w palcach (które jest często stosowane by ułatwić dzieciom chodzenie, zwłaszcza w małych rozmiarach w modelach z mało elastyczną podeszwą) w dłuższej perspektywie może doprowadzić do zaburzeń pracy dużego palca, którego istotne znaczenie omawialiśmy powyżej.
• Bez zbędnych usztywnień.
  Tradycyjne buty zazwyczaj zawierają jakiś rodzaj amortyzacji, podbicie lub dodatkowe wkładki. Intencją jest wspieranie i ułatwianie pracy stopy, co na pierwszy rzut oka wydaje się pozytywne. Jeśli jednak stopa nie musi wykonywać żadnej pracy, to z czasem staje się coraz słabsza. Podczas chodzenia pozostaje w "trybie uśpienia" a jej usztywnione mięśnie nie mają możliwości wykonywania swobodnych ruchów. W butach typu barefoot celowo pominięto wszelkiego rodzaju usztywnienia po to, by mięśnie samodzielnie utrzymywały wysklepienie i amortyzowały uderzenia w trakcie ruchu.

Od czego zacząć przygodę z ideą barefoot?

Przede wszystkim chodź jak najwięcej boso kiedy tylko masz okazję. Patrz z przymrużeniem oka na nowości obuwnicze, zawsze sprawdzaj czy buty są wystarczająco elastyczne i szerokie po to by nic nie przeszkadzało twojej stopie w swobodnym ruchu. Sprawdź obuwie które już masz i w którym spędzasz najwięcej czasu, zwróć uwagę czy buty z których najczęściej korzystasz są odpowiednie dla twoich stóp, czy nie ingerują w ich naturalny kształt. Poniżej tabela pokazująca cztery kroki ewolucji obuwia - droga od klasycznych butów po te najbardziej zbliżone do bosych stóp, bowiem każdy nawet najmniejszy krok ma znaczenie. Tabela została opracowana przez biomechanik Katy Bowman i pochodzi z jej książki - Simple Steps to Foot Pain Relief: The New Science of Healthy Feet^[18], którą Wam serdecznie polecamy. Tabela zawiera 5 najważniejszych cech butów, które wpływają na stan naszych stóp. Zmiana którejkolwiek lub wszystkich tych cech będzie miała pozytywny wpływ na zdrowie całego ciała.

Udział barefoot w światowym rynku obuwniczym.

Rynek obuwniczy jest bardzo duży, zwróćmy choćby uwagę, że do końca 2020 roku światowy rynek wkładek ortopedycznych będzie wart około 3,5 mld dolarów^[19]. Wkładki faktycznie mogą poprawić komfort w trakcie bólu stopy jednak jest to tylko krótkotrwała ulga, która w dłuższej perspektywie zagraża stopom i zaburza ich naturalny rytm chodzenia. Nasze buty mają bezpośredni wpływ na sposób poruszania się i pracy całego naszego ciała w trakcie chodu, co wiąże się z kolejnymi problemami takimi jak bóle pleców, stawów, haluksy itd. Dlatego tak ważne jest jak najszybciej zadbać o odpowiednie buty, jest to istotne szczególnie w przypadku małych dzieci, u których stopy są głównie zbudowane z chrząstek, które są miękkie i znacznie bardziej podatne na deformację. Rynek Barefoot z roku na rok mocno się rozwija, co widać po zainteresowaniu jak i samej sprzedaży. Wiele osób zaczyna dostrzegać problem oraz doceniać korzyści elastycznego obuwia. Dzięki temu coraz więcej producentów zaczyna stawiać swoje pierwsze kroki w produkcji obuwia typu barefoot. Sprzyja temu również rozwój technologii i dostępność coraz lepszych materiałów wykorzystywanych w procesie produkcji. Lecz produkcja elastycznych butów nie jest taka łatwa jaka może się wydawać i po drodze do “idealnego produktu” jest wiele przeszkód, dlatego zachęcamy do przeczytania artykułu “ Dlaczego buty typu barefoot są drogie”.

Bosa stópka - głos idei barefoot w Polsce.

Bosa Stópka ciągle się rozwija i stara się zapewniać swoim małym klientom (i tym większym też) coraz większą gamę butów, na różne etapy rozwoju, rodzaje stóp. Stale powiększamy nasz asortyment i wyszukujemy nowych producentów. Staramy się dostarczać naszym klientom coraz więcej fachowej wiedzy na temat nie tylko bosego obuwia, ale również ogólnego rozwoju fizycznego dzieci i ich stóp, dlatego wyszukujemy najciekawsze informacja ze świata idei barefoot i przekazujemy je Wam na naszym blogu.

Mamy nadzieję, że każdy kto raz kupi nasze bose buty, zostanie z nami na dłużej, a jeżeli nie, to przynajmniej zawsze będzie wiedział na co zwracać uwagę przy wyborze odpowiednich butów. 

Czy można dołączyć do idei barefoot? Tak! Wystarczy zdobyć odpowiednią wiedzę i parę barefootowych butów. Jeśli przy rejestracji zapiszesz się do newslettera otrzymasz 5% rabatu na pierwsze zakupy.

Źródła:

[1] - Gore A, Spencer J. The Newborn Foot. American Family Physician. February, 2004: 
https://www.aafp.org/afp/2004/0215/p865.html"; 
[2] - New survey reveals majority of Americans suffer from foot pain: 
https://www.apma.org/files/APMA2014TodaysPodiatristSurveyAllFindings.pdf; 
[3] - Physical inactivity a leading cause of disease and disability. World Health Organization. April 2002: 
https://www.who.int/news/item/04-04-2002-physical-inactivity-a-leading-cause-of-disease-and-disability-warns-who; 
[4] - Physical activity. World Health Organization. February, 2018: 
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/physical-activity; 
[5] - Xen. Const. Lac. 2.3 : 
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0210%3Atext%3DConst.%20Lac.%3Achapter%3D2%3Asection%3D3; 
[6] - Zipfel B, Berger LR. Shod versus unshod: the emergence of forefoot pathology in modern humans? The Foot. December 2007: 
https://www.researchgate.net/publication/232251119_Shod_versus_unshod_The_emergence_of_forefoot_pathology_in_modern_humans; 
[7] - Hollander K, de Villiers JE, Sehner S, et al. Growing-up (habitually) barefoot influences the development of foot and arch morphology in children and adolescents. Sci Rep. 2017;7(1):8079: 
https://www.nature.com/articles/s41598-017-07868-4#ref-CR4; 
[8] - Hollander K, van der Zwaard B, de Villiers JE, et al. The effects of growing up habitually barefoot on foot mechanics and motor performance in children and adolescents. Journal of Foot and Ankle Research: 
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5010736; 
[9] - Georg Hermann von Meyer "Why the Shoe Pinches": 
https://en.wikisource.org/wiki/Why_the_Shoe_Pinches; 
[10] - Whitman R. A study of the weak foot. Journal of bone and Joint Surgery. 1896: 
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2835577; 
[11] - Hoffman P. Conclusions drawn from a comparative study of the feet of barefooted and shoe-wearing peoples. Journal of bone and Joint Surgery.October,1905: 
https://journals.lww.com/jbjsjournal/Abstract/1905/03020/CONCLUSIONS_DRAWN_FROM_A_COMPARATIVE_STUDY_OF_THE.1.aspx; 
[12] - Shine IB. Incidence of Hallux Valgus in a partially shoe-wearing community. British Medical Journal. June 1965: 
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2167058/pdf/brmedj02400-0040.pdf; 
[13] - Children’s footwear: launching site for adult foot ills: 
https://www.barefooters.org/wp-content/uploads/2018/10/Rossi-ChildrensFootwear.pdf; 
[14] - New survey reveals majority of Americans suffer from foot pain: 
https://www.yumpu.com/en/document/read/11299581/why-shoes-make-normal-gait-impossible-ronjonesorg; 
[15] - Can electrons act as antioxidants? A review and commentary: 
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18047442; 
[16] - Daily Echo - The Bournemouth professor who says he's proved shoelessness is the key to good education: 
https://www.bournemouthecho.co.uk/news/15067999.the-bournemouth-professor-who-says-hes-proved-shoelessness-is-the-key-to-good-education; 
[17] - Hollander K, van der Zwaard B, de Villiers JE, et al. The effects of growing up habitually barefoot on foot mechanics and motor performance in children and adolescents. Journal of Foot and Ankle Research: 
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5010736; 
[18] -Książka autorstwa Katy Bowman: Simple Steps to Foot Pain Relief: The New Science of Healthy Feet: 
[19] - Foot orthotic insoles market to reach 3.5 USD billion by 2020: 
https://www.prnewswire.com/news-releases/foot-orthotic-insoles-market-to-reach-35-usd-billion-by-2020-570502031.html;